DIGITALNA ARHIVA ŠUMARSKOG LISTA
prilagođeno pretraživanje po punom tekstu
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 25 <-- 25 --> PDF |
O KAVKASKOJ JELI (Abies Nordmanniana Spach), NJEZINA SVOJSTVA, MOGUĆNOSTI I POTREBE PROŠIRIVANJA U JUGOSLAVIJI Dr ing. IVAN SOLJANIK UVOD Jedan je od ključnih problema u šumarstvu Jugoslavije da se što brže povećava proizvodnju drvne mase. naročito četinara. Nedostatak drvne mase četinara je veoma aktuelan i u drugim zemljama Evrope, ali u Jugoslaviji je mnogo važniji, jer je u našim šumama postotak drvne mase četinara samo 28. Jugoslavija je po površini šuma među prvim zemljama u Evropi, ali po potrošnji drvnih proizvoda gotovo je posljednja, a naročito po potrošnji papira. Međutim, naša zemlja ima prirodne uslove za mnogo veću proizvodnju drveta nego što ga danas iz naših šuma dobij amo (3). Da bi se uklonila postojeća disproporcija između proizvodnosti naših šuma i stvarne potrebe na drvnoj masi četinara, u toku poslednjih godina ubrzano se proširuju četinari, sve više na taj način da se odabrane vrste gaje u plantažama i intenzivnim kulturama; uglavnom one vrste četinara koje brzo rastu i daju velike mase drveta dobrog kvaliteta. Međtuim, pojam vrsta brzog rasta, kako lišćara tako i četinara, veoma je relativan i zavisi od više faktora, pa čak i od biološko tehnološke prirode gajenja. Tako naprimer crni bor (Pinus nigra), iako ne spada u vrstu brzog rasta, ipak može da brže raste ako se za osnivanje kulture izaberu podesni uslovi tj. dobra staništa i visoka agrotehnika, intenzivna nega i zaštita u prvih 10 godina posle sadnje; isto tako neke vrste domaćih lišćara kao što su crni i beli jasen, gorski javor, mleč pa i hrast lužnjak. I kavkaska jela takođe spada u vrste drveća koje u toku prvih deset godina sporo rastu a zatim brzo napreduju u visini i debljini. Prema tome problem potenciranog razmnožavanja četinara brzog rasta treba rešavati kompleksno tj. i biološki i sa uzgojnog gledišta, kako bi se pronašao najpovoljniji proces za što veću proizvodnju drvne mase četinara. Kompleksnost ovog pitanja ogleda se i u raznolikosti uticaja ekoloških faktora u kojima kod nas treba da gajimo četinare u plantažama i intenzivnim kulturama. U plantažnom gajenju četinara brzog rasta i u introdukciji tih četinara u postojeće šume danas se kod nas uglavnom tretiraju ove vrste: 1. vajmutov bor (Pinus strcbus L.) 2. duglazija (Pseudotsuga Douglasii Carr.) 3. ariš (Larix ssp. naročito sudetski i japanski) 4. brutiski bor (Pinus brutia Ten.) 5. crni bor (Pinus nigra Arn.) 6. obični ili beli bor (Pinus silvestris L.) 7. kavkaska jela (Abies Nordmanniana Spach.) i još neke druge vrste drveća domaćeg i stranog porekla. 23 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 26 <-- 26 --> PDF |
Od ovih vrsta najmanje je -kod nas poznata kavkaska jela. Od ostalih navedenih vrsta četinara u našoj zemlji imamo veslačkih kultura i po nekoliko hektara; na primer vajmutov bor i duglazija u Hrvatskoj kod Varaždina (Vinica i Opeka), crni bor u Srbiji na više mesta. U svim republikama pešumljavalo se i drugim vrstama četinara. Prema tome postoji i izvesno iskustvo, s nekim vrstama više a s drugima manje; tako naprimer s arišem u Sloveniji postoji veliko iskustvo, u Hrvatskoj nešto manje, a u Srbiji jcš manje. Međutim, s kavkaskom jelom nemamo gotovo nikakvog iskustva sem prakse u našim parkovima i botaničkim baštama, ali i ta mala iskustva mogu nam poslužiti kao izvesan putokaz potenciranom pošumljavanju i gajenju tj. proširivanju kavkaske jele kod nas u širim razmerima. U tom pogledu prof. M. Ani ć u dendrološkom opisivanju starih parkova kod Varaždina navodi ovo: »Kavkaska jela takođe dobro uspeva. . . Dobro uspele vrste, kako četinara tako i lišćara, interesantne su, pored ostalog i zbog šumsko-uzgojnog gledišta, jer možemo donositi zaključke o tome: koje od kultiviranog drveća zaslužuje da se u odgovarajućim prilikama forsira u našim šumskim kulturama« (2). Areal i biološko — morfološke osobine a) Kakvkaska jela pripada porodici Pinaceae i rodu Abies. Areal njenog prirodnog rasprostranjeni a je zapadni deo Kavkaza i severni deo Male Azije, na nadmorskim visinama 800—1900 m. Paleontološka istraživanja u SSSR su pokazala da se u geološkom periodu donjeg sarmata kavkaska jela spuštala i u niže predjele, jer su njeni fosili nađeni u dolini reke Suže (7,16). Iz geografske rasprostranjenosti i iz radova nekih sovjetskih i francuskih istraživača, vidi se da je autohtono (indigeno) raspostranjenje ove vrste drveta na Kavkazu i severnom delu Male Azije usmereno cd 40" do 47" severne geografske širine. Prema izlaganju jedne grupe francuskih šumarskih stručnjaka-naučnika, koji su kavkasku jelu proučavali u njenoj postojbini (na Kavkaskim planinama), čini se da ovaj četinar najbolje raste tamo na nadmorskoj visini oko 1200—1400 m. Na ovoj visini u donjem delu sastojine nalazi se bukva, a na malo nižim položajima stalni pratilac je kavkaska smrča (P cea arientalis Linč). Prizemni biljni živi pokrivač sastavljen je uglavnom cd planinske vlasulje (Festuca montana) i jedne vrste roda Gentiana koja je srodna s G. ciliata. Interesantno je da se kavkaska jela nalazi i na srednjim nadmorskim visinama (600 m) planina severnog Kavkaza, ali ovde se loše oblikuje. Međutim, u optimumu njenog areala, ima stabala i do 60 m visine. b) U morfološkom pogledu kavkaska jela znatno se razlikuje od obične jele. Iglice domaće jele (Abies pectinata D. C.) raspoređene su uglavnom.češljaste i na vrhu su srcasto urezane, kod kavkaske jele iglice su gusto poredane i na gornjoj strani graničice nisu rasčešljane pa gusto pokrivaju grančice sa gornje strane; vrhovi iglica su zaokruženi ili blago urezani. Iglice kavkaske jele na donjoj strani imaju dve veoma bele pruge, svaka pruga ima 8—11 redića pora (stoma), a obična jela ima manji broj redića stoma. Pupoljci kavkaske jele su jajoliki i crvenkasto smeđi, u obične jele jajoliko su usiljeni i svetio smeđi. Kavkaska jela se odlikuje od obične (evropske) i time što su njene iglice na gornjem delu pobočnih grančica povijene napred (7). c) Kavkaska jela zahteva veoma plodna zemljišta jer je ukupna dužina korenovog sistema malena. Optimalni uslovi rasta ove vrste na Kavkazu su na nadmorskoj visini 1200 — 1800: m; ovdje pojedine sastojine imaju po ha 1000—1200 m´5 drvne mase (7,8). Prema A. I. L e s k o v u, kavkaska jela je uspela najbolje u asocijacijama: Abies Nordmanniana + Festuca montana na južnoj ekspoziciji; Abies Nordmanniana + Dryopteris filix mas -\-Festuca |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 27 <-- 27 --> PDF |
montana; Abies Nordmanniana + Luzula silvatica na južnoj ekspozicijiAbies Nordmanniana-athyrium filix femina + Festuca montana. Prirodno pomlađivanje kavkaskom jelom je veoma uspešno i brzo, jer se progaline u šumi brzo pokriju podmlatkom od naleta semena okolnih stabala. Prema M. E. Tkačenk u kavkaska jela je tolerantna prema zasenjivanju, zahteva vlažan vazduh i osetljiva je na sušu. Ova jela dobro uspeva u smesi sa smrčom i bukvom. U toku 10 godina, od postanka, raste sporo, a posle brzo (18). SI. 1. Kavkaska jela u Vrnjačkoj Banji Ispitivanja u SSSR su pokazala da kod veštačkih podmlađivanja, pod zastorom stabala odgovarajuće sastojine, mladice kavkaske jele ne podnose jaču zasenu, već one dobro uspevaju pod redim zastorom kao što su rubovi šume ili veoma proređena sastojina. Tako naprimer u 7-oj godini sadnice kavkaske jele pod jakom zasenom prirašćuju u visinu 0.4 m a na osvetljenim parcelama ljetorast iznosi na uporednim sadnicama 0.8 tj. dva puta više (lft). Na otvorenim i ravnim površinama (stepe Ukrajine i severnog Kavkaza) uspeva slabo, a u parkovima istih predela vrlo dobro napreduje. Zbog toga je ova vrsta jele posebno važna pri podizanju parkova i zelenila oko naselja. Kavkaska jela je otpornija od obične jele i ne strada cd ranijih i kasnih mrazeva, jer se njeni pupoljci otvaraju dve nedelje kasnije od obične jele. Prema ispitivanjima |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 28 <-- 28 --> PDF |
M. P. Maljceva , početak vegetacije kavkaske- jele na severnom delu Kavkaza počinje 14 dana docnije od početka vegetacije bukve. Tako naprimer 1958 godine vegetacija bukve zapažena je 15 maja a kavkaske jele 29 maja; to je utvrđeno i ranijim opažanjima (10). Temperaturni i padavinski odnosi za kavkasku jelu uzimaju se uobičajeni za njen areal na severnom delu Kavkaza, a to su -f-35"C i —14°C, na nadmorskim visinama gde raste kavkaska jela. Suma atmosferskih padavina godišnje iznosi 1000—1200 mm. U svojoj postojbini ova vrsta jele uglavnom zauzima krečnjačka zemljišta, tamno mrke boje, s neutralnom ili slabo kiselom reakcijom humusnog sloja, ali isto tako raste i na drugim tipovima zemljišta koja se obrazuju na gnajsu, andezitu i bazaltu (21). Drvo je ružičaste boje do svetio crvenkasto, čvrsto je, dobro se čepa, ali porozno. Belika se od srčika pc boji ne razlikuje. Godišnji slojevi-prstenovi kod kavkaske jele su jasniji i ravnomerni, a prelazi u godišnjim prstenovima, između prolećnih i jesenjih krugova, su postepeni što ćelu površinu prstena čini homogenem. S obzirom na dužinu i nežnost-finoću vlakana, drvo kavkaske jele je veoma dobra sirovina za industriju papira. Pošto se kavkaska jela malo razgranjuje, od njene se deblovine izrađuju kvalitetn: tehnički sortimenti (7). U posljednje vreme drvo kavkaske jele ocenjuje se kao prvoklasna sirovina za proizvodnju celuloze; upotrebljava se i za avioindustriju. U kori mladog stabla ima oko lOVo taninskh materija i oko 0,5 kg balzama, a taj balzam po svom kvalitetu ne razlikuje se od kanadskog balzama. Koeficijenat zbijanja. ugibanja i tvrdoće drveta kavkaske jele u vertikalnom, radijalnom i tangencijalnom pravcu najveći je cd svih vrsta jele sem balzamne jele (Abies balsamea Mili.) (7). Veštačko proširivanje areala Budući da kavkaska jela ima veoma povoljne biološko — uzgojne i tehnološke osobine, ona se veslačkim putem razmnožava — gaji u nekim zemljama Evrope još od polovine 19. stoljeća. Ma da su to pretežno ogledi, (u Jugoslaviji je taj četinar isključivo u parkovima), ipak će biti interesantni za nauku i praksu prikazi o postignutim uspesima u tim zemljama i kod nas. a) U Francuskoj ogledi s kavkaskom jelom započeti su još 1887 na oglednom polju Grande Metairie u Baru, oko 130 km južno od Pariza, između 47—48" severne geografske širine, na nadmorskoj visini oko 300 m. Ogledne kulture kavkaske jele u arboretumu kod Bara odlično su uspele ali usled veoma jake oluje u decembru 1952 godine znatno uništene. Detaljna analiza, koja je izvršena godine 1952 pokazala je da kavkaska jela u Francuskoj dobro uspeva i daje zadovoljavajuće rezultate. Pre navedene oluje prosečni godišnji prirast po ha iznosio je 10,7 m8. Pet godina kasnije tj. 1957 godine, merenja su pokazala da oštećena kultura daje godišnji prirast od 10.2 m:i po ha. Zato francuski šumarski stručnjaci kavkasku jelu smatraju vrstom brzog rasta. Ova činjenica treba da se istakne, jer su mnogi pešumljivači u Francuskoj smatrali da je kavkaska jela nepodesna za pošumljavanje zbog sporog rasta u mlađim kulturama (19). Iz navedenih podataka vidimo da kavkaska jela u Francuskoj i pored toga što je gajena na klasičan način, bez intenzivnog osnivanja i nege kultura, ipak daje veoma dobre rezultate s obzirom na lokaciju oglednog polja, gde nije bila ni nadmorska visina ni geološka podloga kao što je to u njezinoj postojbini na Kavkazu. Suma godišnjih padavina na oglednom polju Grande Metairie kod Bara je oko 750 mm. b) Nema tačnih podataka kada je kavkaska jela uneta u Englesku, ali u zapadnoj Evropi pojavila se oko 1848 godine prenosom semena sa Kavkaza. Kavkaska jela u Engleskoj je veoma omiljena vrsta i masovno je zastupljena u parkovima. Ima mnogo primeraka i preko 30 m visine. Prema pisanju 26 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 29 <-- 29 --> PDF |
engleskih stručnjaka čini se da ova jela nema usku ekološku amplitudu, tj. ona dobro podnosi klimu i zemljište u Engleskoj. Ogledi s kavkaskom jelom u Engleskoj započeti su oko 1870. godine na taj način što se ova jela sadila u mešavini sa drugim vrstama. Stalke r (1883) navodi da je razlog relativno kasne introdukcije ove jele u zapadnoj Evropi, što je tada bilo jako interesovanje za severnoameričke jele: Abies nobilis, A., grandis i A. concolor. V svome radu N. D. Jame s (1953.) prikazuje jednu oglednu kulturu kavkaske jele u Cirencester-u (Gloucester), keja raste na plitkom kreJnjaMcm zemljištu s lokalnim padavinama oko 900 mm. Kultura je podignuta podsađivanjem pod bagrem, koji je kasnije iposečen. Ova kultura, stara 43 godine, imala je 994 stabala po akru (2456 stabala po ha), visinu preko 15 metara; kružnu površinu u prsnoj visini 41,5 m- a drvnu masu 221.5 Iri3, Ovo ogledno polje nalazi se na oko 52" severne geografske širine i oko 250 m nadmorske visine. Klima je pod utjecajem Atlanskog ckeana. Srednja mesečna temperatura u julu je 18´C (južna Engleska) do 13:,C (severni dio Engleske), a suma atmosferskih padavina godišnje iznosi oke 9C3 mm. Proler.ii imeiseci su najsuvlji, pa su i česti gubici kod proljetnih sadnji i u šumskim rasadnicima Engleske, a letnje padavine su obilne. Suše duže cd 30 dana veoma su retke. Po Pear s ali-u (1950), temperaturna granica za šumsko drveće u Britaniji je oko 700 m nadmorske visine; iznad te visine klima se može smatrati kao sub-arktična; glavni razlog takve klime je taj što se s većom nadmorskom visinom skraćuje dužina dana ili tzv. »vegetacijske sezone« (20). Iz prednjih prikaza veštačkog proširivanja kavkaske jele u Engleskoj vidi se da ona dobro uspeva i na većim geografskim širinama u odnosu na njeno autohtono nalazište na Kavkazu, na 40—46° severne geografsko širine. Iako je ovde kavkaska jela dala manji prosečni prirast drvne mase nego u Francuskoj, ipak se to može smatrati dobrim uspehom za šire gajenje kavkaske jele u Engleskoj s obzirom na geografsku situaciju i hidrotermalne odnose na Britanskim ostrvima. Ovakvom je mišljenju u prilog i činjenica da kavkaska jela dobro uspeva u engleskim parkovima, kako je to napred istaknuto. c) Početak unošenja kavkaske jele u Nemačku takođe nije preciziran u stručnoj šumarskoj literaturi. U prvo vreme, sredinom 19 stoljeća, u Nemačkoj je ova jela sađena, kao i u Engleskoj, u parkovima i botaničkim vrtovima gde je takođe dala veoma dobre rezultate. Nešto kasnije, u drugoj polovini prošlog stoljeća nemački šumari su ovu vrstu jele počeli unositi i u šume, odnosno na ogledne površine, radi utvrđivanja mogućnosti introdukcije. Kavkaska jela dala je naročito dobre rezultate u Brandenburškoj pokrajini i kod Berlina, na blago brežuljkastom terenu malih nadmorskih visina, gde su sistematski ogledi započeti 1884 godine (17). Bolji se rezultati mogu objasniti time: što je raspodela godišnjeg doba u Nemačkoj skoro matematički tačna, a od toga zavisi i formiranje klimatskih sezona. Tako naprimer atmosferski su taloži pravilno raspoređeni i dovoljno ih ima u toku ćelo vegetacije. Međutim, u Engleskoj, kako smo videli iz prednjeg izlaganja, raspodela atmosferilija nije ravnomerna i proleća su većinom sušna. Sem toga i edafski uslovi su na oglednim poljima u Nemačkoj povoljniji nego u Engleskoj: u Engleskoj su ogledi postavljeni na plitkom krečnjastom zemljištu, u Nemačkoj na dubokom i humoznom, peskovitom zemljištu (17). Iz prednjeg se razmatranja može izvući ovaj zaključak: kad je kavkaska jela na dobrim tlima dobro uspela i na manjim nadmorskim površinama, odnosno visinama, gde je za vegetaciju povoljniji prolećni i letnji raspored atmosferilija, onda ima razloga da verujemo da će kavkaska jela dobro uspevati i u Jugoslaviji pod istim ekološkim uslovima. Ovakvi uspesi s kavkaskom 27 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 30 <-- 30 --> PDF |
jelom u Nemačkoj potiču od pošumljavanja na klasičan način, tj. u jame, bez visoke silvotehnike. Nalazišta veštački unesene kavkaske jele u Jugoslaviji Da bismo što detaljnije istražili nalazišta (lokacije) veslačkog razmnožavanja kavkaske jele u Jugoslaviji, obratili smo se za pomoć šumarskim institutima i šumarskim fakultetima u svim našim republikama, kao i nekim operativnim šumarskim ustanovama. Posle prikupljenih podataka pregledali smo nalazišta kavkaske jele U kulturama, pa i pojedinačno odrasla stabla. Za svaku lokaciju uzeli smo biometričke podatke i istorijsko uzgojne elemente, potrebne za izradu ove studije, pa ćemo ih prikazati po republikama. SI. 2. Kavkaska jela u parku Karagcč — Peć Hrvatska. Od svih republika najviše kavkaske jele, u glavnom kultivirane po parkovima, ima Hrvatska. U čitavom Zagorju i srednjoj Podravini ima mnogo parkova gde vrlo dobro uspeva kavkaska jela. Većina parkova u Podravini podignuti su u prošlom stoleću. a neki i ranije. O značaju ovih parkova za naše šumarstvo, u pogledu dendrologije i uzgoja, opširniju studiju je napisao dr M. Anić (2). |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 31 <-- 31 --> PDF |
Pregledali smo parKOVe Opeku, Vinicu i još nekoliko manjih blizu Varaždina. Prema našem nalazu, čini se da je najviše ´kavkaske jele u parku Opeka. Nema tačnih podataka kada je ona u ovaj park uneta. ali prema odraslim primercima može se, približno, smatrati da je doneta polovinom prošlog stoleća. U ovom parku na padini desno od glavnog ulaznog puta raste jedno osamljeno stablo ove jele staro približno oko 100 godina. Ovo stablo ima oko 100 cm prsnog promera i oko 25 m visine. U ovom parku nalazi se i veći broj odraslih stabala debljine do 60 cm i starosti oko 60 godina. Osamljeno stablo na padini parka od vrha do zemlje gusto je obraslo granama; u grupi ili u smesi s drugim vrstama drveća odrasli primerci ove jele imaju donju trećinu stabla bez grana, sasvim čistu. Isto tako i u parku kod autobuske stanice Opeka, vrlo dobro napreduje jedna veća grupa stabala kavkaske jele. Svi primerci u ovoj grupi, stari su oko 25 godina, imaju debljinu 25—35 cm u prsnoj visini, a visina im je oko 20 m. Prof. M. A n i ć (1954) navodi da kavkaske jele dosta ima i po seoskim vrtićima u selima Zagorja: Cagrovec, Vidovec, Petrijanec, Calinec, Vratno i dr. (2). Ovo je veoma važna činjenica u prilog uzgajanja kavkaske jele u Hrvatskoj. To je još jedan dokaz, pored prikaza uspeha u parkovima, da kavkaska jela u Hrvatskom Zagorju dobro uspeva. Srednje mesečne i godišnje temperature dane su u tabelama br. 1 i 2 prema podacima meteorološke stanice Lepoglava (215 m nad merem za period 1925—1940), koja je najbliža Varaždinu. Podaci su navedeni prema iskazu Hidrcmeteorološke službe FNRJ. Srednje mesečne i godišnje temperature Gcd Tab. br. 1 Ampi. M e s e c i I II III IV V VI Vll Vili IX X XI XII —0,2 1,2 5,4 10,4 14.S 18,6 20.8 19,2 15,7 11,1 6,9 0,5 10,4 21,0 Srednje mesečne i godišnje atmosferske padavine Tab. br. 2 Godi šnje M e s e c i I II III IV V VI Vll VUl IX X XI XU 56 60 80 95 141 106 112 126 119 144 111 76 1235 Ovde se kavkaska jela nalazi na oko 46—47° severne geografske širine i 16—17" istočne geografske dužine (od Pariza). Kavkaska jela dobro uspeva u Hrvatskom Zagorju na brežuljkastim terenima, kakvi su u parku Opeka na nadmorskim visinama preko 200 m i u ravničarskim predelima na starim aluvijalnim terenima u seljačkim vrtićima napred navedenih sela Zagorja, gdje je nadmorska visina nešto veća od 100 m. Prema rezultatima analize jedne grupe stabala 60-godišnje kavkaske jele u parku Opeka, koja imaju debljinu oko 60 cm u prsnoj visini i visinu oko 23 metra, sastojina može imati po ha oko 1000 m´! drvne mase ili prosečni godišnji prirast oko 17 mri. Takav prosečni godišnji prirast daleko je veći nego na navedenim oglednim poljima u Francuskoj, Engleskoj i Nemačkoj. Ovde treba naročito naglasiti da postignuti rezultati u parkovima kod Varaždina mogu biti još bolji, ako se kod gajenja ovog četinara upotrebi savremen biološkotehnološki proces, tj. plantažno gajenje, a visoka silvotehnika kod introdukcije u postojeće odgovarajuće sastojine. |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 32 <-- 32 --> PDF |
Kavkaska jela u parkovima srednje Podravine redovno i obilno fruktificira dajući veoma kvalitetno seme. Ovo je još jedan dokaz da će ova vrsta jele dobro uspevati i na drugim mestima Hrvatske gde su ekološki faktori slični onima u srednjoj Podravini. Nemamo tačnih podataka iz ranijih godina, ali je pouzdano poznato da unošenje kavkaske jele u Srbiju i Makedoniju, posle prvog svetskog rata pa do danas, potiče isključivo od semena ili sadnica poreklom iz Opeke-Vinice. Srbija. U Srbiji, kao i u Hrvatskoj, starija stabla kavkaske jele nalaze se samo u parkovima, ali ih je mnogo manje nego na području Hrvatske. Dok u mnogim parkovima Hrvatske (u Zagorju) ova vrsta jele čini i veće grupe stabala, u Srbiji, prema našoj stručnoj literaturi, nalazi se samo na dve lokacije: na Avali kod spomenika i dva drveta na Senjaku (11). Međutim, pored onog što je izneto u stručnoj literaturi za ovu vrstu drveća, prikupljajući podatke za ovu studiju mi smo našli na području Srbije još nekoliko nalazišta veštačke introdukcije kavkaske jele. Jedno od tih nalazišta je park Vrnjačke Banje. U ovom parku više stabala ovo jele ima debljine 50—65 cm u prsnoj visini, a visine oko 25 m; starost im je oko 70 godina (vidi foto br. 1). Međutim, u parku kod Vrnjačke Banje mladih primeraka ove jele starosti 10—15 godina ima nekoliko stotina. Zbog toga mi ćemo se u ovoj studiji zadržati samo na lokaciji´Vrnjačke Banje. I pored opsežnih ispitivanja poreklo kavkaske jele u Vrnjačkoj Banji nije se moglo pouzdano utvrditi. Ima podataka da su odrasla stabla kavkaske jele u Vrnjačkoj Banji poreklom iz Nemačke.*) Posle II svetskog rata kavkaska jela se u Vrnjačkoj Banji razmnožavala iz semena sakupljenog u banjskom parku. U Banji odavno postoji rasadnik u kome se proizvodi sadni materjial za park, a odatle se sadnicama cve jele snafodeva više parkova u Srbiji i Makedoniji. Park cko Vrnjačke Banje, koji zauzima nekoliko desetina hektara, može da bude veoma pedesan primer za introdukciju kavkaske jele u naše šumske sastojine na odgovarajućem staništu tj. na zemljištima s istim ili sličnim ekološkim činiocima. Prvobitni asortiman dendroflore u njemu nije bio velik, jer od odraslih stabala u parku ima uglavnom najviše graba, platana, hrasta lužnjaka, bresta, divljeg kestena i lipe. Introdukcija kavkaske jele pre 30—40 godina bila je izvršena pod tadašnju saistojinu parka, a može se pretpostaviti da su unesene vrste drveća zajedno istodobno, jer je njihova starost gotovo ista, sem autohtonih vrsta kao što su grab, hrast, brest i dr. Stabla kavkaske jele odlično su porasla i imaju veće dimenzije (visinu i debljinu) nego ostale vrste drveća. Odrasle kavkaske jele u banjskom parku su pojedinačne na međusobnom odstojanju 30—50 m. Pored pojedinačnih stabala postoje i grupimični nasadi po 16—20 stabala, a zauzimaju površinu oko 4 ara. Jednu takvu grupu od 16 stabala detaljnije smo ispitivali. Ova grupa stabala formirala je gotovo čistu >´Sastojinu«, jer je u grupi samo nekoliko stabala lišćarskih vrsta drveća. Debljina stabala kavkaske jele u ovoj grupi je 55 do 65 cm prsnog promera, a visina varira 22 do 25 m. Ova mala sastojina kavkaske jele, prema njihovoj prosečnoj visini spada u V bonitet (23). Ako radi opreznosti i sigurnosti uzmemo za obračun drvne mase za srednje stablo, najmanje stablo u grupi, a visinu od 22 m, onda iz tabele masa vidimo da jedno stablo ima 2,51 m3 drvne mase. Iz obračuna izlazi da ćela grupa od 16 stabala ima 40,16 m3, a po hektaru 1004 m3 drvne mase. Dalje, analizom dolazimo do saznanja da kavkaska jela u Vrnjačkoj Banji u starosti od 60 godina ima prosečni godišnji prirast *) Nadzornik parka u Banji i stručnjak hortikulture, Johan Šeferlin. tvrdi da je on u svoje vreme. davno pre rata. lično iz Nemačke uvozio već odrasle sadnice kavkaske jele, koje su sada kao odrasla strbla. A može se pretpostaviti da početni materijal potiče i iz parka Opeka ili Vinica, jer je tadašnja Srbija imala tesne kulturne veze sa Zagrebom i ćelom Hrvatskom. |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 33 <-- 33 --> PDF |
od 16,7 m3 po ha. Takav prosečni godišnji piirast kavkaske jele daleko je veći od sličnih prirasta na navedenim oglednim površinama u Engleskoj, Francuskoj i Nemačkoj. Park Vrnjačke Banje nalazi se između 43—44° severne geografske širine i na 210 m nadmorske visine. Park je osnovan u širokoj dolini Banjske reke, gdje nadmorska visina varira od 210 do 230 m. Zemljište pod parkom je stari duboki antropogenizirani aluvijum, sa znatnom primesom krupnijeg i sitnijeg skeletnog materijala, gde je reakcija gornjeg pedološkog sloja pH- 6,5 u vodi. Hidrotermalni pokazatelji za meteorološku stanicu u Vrnjačkoj Banji, za period 1925—1940. god. prikaze ni su u tabelama br. 3 i 4 (22). Srednje mesečne i godišnje temperature Tab. br. 3 I II III IV VM VI e s e Vll c i Vili IX X XI XII Gcd. Ampi. —1,0 0.2 5,5 11.5 15 5 19.1 215 20.2 16,6 11.6 7,1 0,5 10,7 22,5 Srednje mesečne i godišnje atmosferske padavine Tab. br. 4 il e s e c i Godišnje I II III IV V VI Vll Vlll IX X XI XII 54 44 67 76 101 90 81 74 46 73 51 72 820 Iz upoređenja ekoloških faktora pod kojima kavkaska jela alohtono raste u Hrvatskoj i Srbiji vidimo da se ti činioci razlikuju, ali među njima ima i sličnosti. Tako naprimer u Opeci, prema podacima meteorološke stanice Lepoglava, za vreme vegetacijske sezone nema ni jednog mjeseca semiaridne klime, dok ćelo područje Vrnjačke Banje spada u semiaridnu klimu. Međutim, količina padavina u letnjim mesecima (VI, VII i VIII) veća je od 200 mm. te prema tome na području Vrnjačke Banje, prema Kaminskom , može da uspeva šuma (25). Ali ako uporedimo edafske faktore z´a oba ova područja vidimo da su dosta slični, jer su oba parka, u Varaždinu i Vrnjačkoj Banji, gotovo na istoj nadmorskoj visini, i jer je zemljište u obim lokacijama formirano na sličnoj geološkoj podlozi, tj. na starom degradiranom aluvijumu i pedološki sloj ima slabo kiselu do neutralnu reakciju. Takođe nema velike razlike ni u toplotnim faktorima, tj. srednjim mesečnim i godišnjim temperaturnim pokazateljima, kako se to vidi iz tabelarnih pregleda br. 1, 2, 3 i 4. Sve napred izloženo dovodi nas na razmišljanje i do izvesne uverenosti da kavkaska jela u Srbiji, kao i .u Hrvatskoj, uspešno raste u predgorju, u parkovima i širim rečnim dolinama, na dubokom i svežem zemljištu ako se gaji u smesi sa drugim vrstama, tj. pod srednje gustim zastorom drugih vrsta šumskog drveća. Ovakav zaključak potiče ctuda što je alohtono rasprostranjenje kavkaske jele u Hrvatskoj i u Srbiji dobro uspelo pod zastorom drugih vrsta šumskog drveća, dok usamljena stabla samo vegetiraju. Treba napomenuti da se kavkaska jela posle II svetskog rata počela naglo širiti u parkovima Srbije kao na primer u parku »Karagač« u Peći (vidi foto br. 2). Zbog svega ovoga može se pretpostaviti da će kavkaska jela u Jugoslaviji dobro uspevati i dati bolje rezultate nego evropska jela: na staništima submontane bukve, gdje se ovaj lišćar često spušta i do 200 m nadmorske visine; ali ipak je potrebno da se prethodno osnuju ogledni nasadi. |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 34 <-- 34 --> PDF |
Makedonija. Nalazišta kavkaske jele alohtonog porekla u Makedoniji datiraju tek posle II svetskog rata. Pošto je više nalazišta u Makedoniji, gde se kavkaska jela kultivira, opisaćemo samo važnije lokacije i dokumsntovati ih biometričkim merenjima i fototekom.*) Na području Makedonije pregledali smc ova nalazišta: 1. U Skopju, arboretum šumarskog fakulteta u Trubarevu, 2. U Kruševu, ogledno polje zv. »Mala Karija«, 3. U Bitclju, šumski rasadnik, 4. U Ohridu, parkovske površine i rasadnik i 5. U Resnu, Oteševo, park letovahšta i odmarališta. Arboretum Trubarevo ima lepih primeraka kavkaske jele starosti oko 7 godina. Sadnice su bile četverogodišnje prilikom sadnje, a u drugoj godini posle sadnje njihov letorast iznosio je 15—30 cm. Zdravstveno stanje sadnica je veoma dobro, jer imaju veoma izraženu zelenu boju, što je karakteristčno za mlade individue kavkaske jele. Isto tako u Kruševu, na oglednom polju i u šumskom rasadniku Šumarskog instituta kavkaska jela vrlo dobro uspeva u rastilištu i posađena na oglednim površinama. Ogledi se s ovom vrstom u Kruševu vrše na staništu submontane bukve, na nadmorskoj visini 1050—1150 m na peskovitom ilovastom zemljištu sa filitnom geološkom podlogom gdje je pH u tlu 5. U Bitolju, u šumskom rasadniku zv. »Deveani«, (na bivšem staništu Quercus penduculata gde je na nadmorskoj visini od 850 m geološka podloga rečni aluvijum a gornji sloj je dubok dcluvijum reakcije pH 6) kavkaska jela takođe odlično uspeva. Sadnice stare 8 godina, donete iz Opeke- Vinice i posađene pre 5—6 godina. Sada im je 13—14 godina, takođe odlično napreduju, naročito u visinu i godine 1961. imale su letorast 50—80 cm. U Resnu, u parku odmarališta Oteševo, na staništu Quercetum confertaecerris na nadmorskoj visini oko 800 m, gde je antropogeniziran deluvijum dubine 50—70 cm a reakcija tla je 7,5, isto tako kavkaska jela odlično uspeva. Ovde, kao i u Bitolju, pre 5—6 godina posađene su osmogodišnje sadnice kavkaske jele iste provenijencije, tj. iz Vinice. Mladice, kojih je nekoliko dese^ tina, danas ne samo odlično napreduju nego imaju i veći letorast u odnosu na druge četinare iste starosti u ovom parku. Foto br. 3 prikazuje 13—14 godišnje sadnice kavkaske jele u parku Oteševo, čiji je letorast u jesen 1961. godine, na pojedinim primercima, iznosio i 85 cm. Posađena kavkaska jela vrlo dobro uspeva i u Ohridskom gradskom parku i u parkovima u okolini Ohrida, gde je nadmorska visina oko 800 m. Na dubokom deluvijumu ova interesantna vrsta drveća gotovo bolje uspeva od ostalih alohtonih četinara koji se gaje u Ohridu. Za sada kavkaska jela se gaji samo u parkovima Makedonije, ali s obzirom na dosadašnje uspehe može se sigurno pretpostaviti da će ona u ovim krajevima dobro uspevati i u plantažnom gajenju kao i kod introdukcije u lišćarske šume s odgovarajućim staništem. U pogledu ekoloških faktora područje Makedonije dosta je heterogeno, ali na položajima na kojima najbolje uspeva kavkaska jela (Bitolj. Oteševo i Ohrid) hidrotermalni pokazatelji gotovo su slični. Za Bitolj i širu okolinu ovi pokazatelji izneseni su u tabelama br. 5 i 6. *) Podatke o nalazištima kavkaske jele na području Makedonije dao nam je Šumarski institut u Skopju. Pedološke analize zemljišta i određivanje tipova staništa gde se nalazi kavkaska jela izvršio je Šumarski institut u Skopju na traženje Zavoda za šumarstvo u Peći. 32 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 35 <-- 35 --> PDF |
Srednje mesečne i godišnje temperature Tab. br. 5 M e s e c i God. Ampi. I II III IV V VI Vll Vili IX X XI XII 0,7 1,3 6,2 11,2 15,7 20,3 23,1 22,1 18;0 13;2 8;1 1 ;7 11;8 23;1 Srednje mesečne i godišnje atmosferske padavine Tab. br. 6 M e s e c i Godišnje i ii in iv v vi vii vm ix x xi xii 40 50 52 54 60 53 34 38 51 67 80 98 677 SI. 3. Kavkaska jela u parku odmarališta Oteševo — Resno Kad uporedimo hidrotermalne pokazatelje meteorološke stanice u Bitolju s istim pokazateljima u Hrvatskoj i Srbiji vidimo da je najveća srednja godišnja toplota u Bitolju (11,8°C), a u Hrvatskoj (Lepoglava) i u Srbiji (Vrnjacka Banja) skoro su iste (10,4 i 10,7°C). Međutim, količine atmosferskih padavina najveće su u Hrvatskoj (1235 mm), zatim u Srbiji (820 mm) i najmanje u Makedoniji (677 mm). Bosna i Hercegovina. Na području Bosne i Hercegovine, prema obaveštenju Šumarskog fakulteta u Sarajevu, nalazi se samo jedno stablo kavkaske jele:, na Sedreniku kod Sarajeva. Starost mu je 12 godina, visine preko 3 33 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 36 <-- 36 --> PDF |
metra i zdravog je izgleda. Pretpostavlja se da potiče od poznatih eksperimenata Afanasijeva (»ekspresne šume«). Prema obaveštenjima nadležnih naučnih šumarskih ustanova, na teritoriji Slovenije i Crne Gore nema stabala kavkaske jele, pa o tim područjima nema, za sada, šta da se saopšti. Uzimajući u obzir da u svojoj postojbini, na Kavkazu, kavkaska jela raste na položajima gde su apsolutni i minimalni faktori temperature +35"C i 14" C, a običajni prosečni godišnji faktori imaju +19" C i —4° C, vidimo da temperaturna kolebanja u postojbini kavkaske jele iznose 23;)C kod upoređenja s time, da razlika tih kolebanja, kako u temperaturi tako i u geografskim širinama nije velika, jer razlika u amplitudama temperature iznosi samo 1° C, a geografske (severne) širine su skoro iste. Tako na primer kod nas kavkaska jela u kulturama (parkovima) dobro uspeva kod Bitolja, između 41—42" pa sve do Varaždina, između 46—47" severne geografske širine, a na Kavkazu ona je prirodno rasprostranjena između 40—47° iste geografske širine. U pogledu atmosferskih padavina, iz odnosnih podataka vidimo da ih najmanje ima u Bitolju i Vrnjačkoj Banji, dok u Varaždinu, Mariboru i Banjoj Luki one su skoro iste kao i na Kavkazu (1200 mm), a u Nikšiću skoro je dva puta više nego na Kavkazu. Međutim, treba napomenuti da na ispitanim našim područjima kavkaska jela isto tako dobro uspeva i tamo gde ima malo taloga (Bitolj i Vrnjačka Banja) i tamo gde ih ima kao i na Kavkazu tj. u Hrvatskoj (Varaždin). Ova analiza dovodi do zaključka: Da je područje Jugoslavije u pogledu ekoloških faktora u mnogome slično sa istim faktorima na Kavkazu, gde je ova jela autohtono rasprostranjena. Ova sličnost ekoloških faktora i dobar uspeh dosadašnje introdukcije kod nas, navodi nas na smeliju prognozu: da možemo osnivati kulture kavkaske jele na odgovarajućim staništima u Jugoslaviji, bilo u parkovima, bilo u plantažama i intenzivnim kulturama. Objašnjenje o slabijem uspehu kavkaske jele u drugim zemljama Evrope (Francuska, Engleska i Nemačka) gde na oglednim površinama, kako smo napred videli, da je prosečni godišnji prirast daleko manji (ciko 10 m:) po ha) nego u Jugoslaviji, treba, za sada, tražiti u tome što je ona u tim zemljama na većim geografskim širinama nego u svojoj postojbini. Ne raspolažemo, nažalost, detaljnijim podacima o klimatskim faktorima, prvenstveno hidrotermalnim. u tim zemljama; oni su na tim geografskim širinama svakako drugačiji nego na Kavkazu i kod nas. ZAKLJUČAK Posle prednjeg izlaganja mogu se izvesti ovi zaključci: 1) Kavkasku jelu možemo razmnožavati kod nas u parkovima, intenzivnim šumskim kulturama i plantažama. Ova vrsta četinara može se gajiti u celoj Jugoslaviji na terenima koji imaju slična staništa kao kod Varaždina u Hrvatskoj, u Parku Vrnjačke Banje i u parku Karagač kod Peći u Srbiji; u Bitolju Oteševu i Ohridu u Makedoniji. Takva ili slična staništa kao što su kod Varaždina nalaze se i u Sloveniji i Bosni i Hercegovini. To su staništa submontane bukve (Fagetum montanum), kao i staništa hrasta kitnjaka (Querceto carpinetum i Quercetum montanum). Pa čak kavkaska jela uspeva i na staništu hrasta sladuna (Quercetum conferte cerris) na razvijenom reljefu. Na hrastovim staništima sa razvijenim reljefom za kavkasku jelu podesne su one lokacije koje imaju hladne ekspozicije tj. inklinacija prema severu, severoistoku i severozapadu. 34 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 37 <-- 37 --> PDF |
2) Kavkaska jela može uspevati i na ravmjim terenima, ako se sadi pod umeieni zastor drugih vrsta šumskog drveća kao što je to slučaj u svim našim parkovima. Prema tome, svi naši parkovi gde je dobro uspela kavkaska jela, služe kao putokaz, kao ogledna polja za kultivisanje ove vrste. 3) Pored visoke hortikulturne vrednosti ovu vrstu jele treba širiti prvenstveno zato što ona relativno brzo raste i daje veoma kvalitetno tehničko drvo, naročito za celulozu, kako je napred prikazano prema analizama stručnjaka u SSSR. 4) Biološko-tehnološki proces kultivisanja kavkaske jele ni po čemu se ne razlikuje cd istog procesa kod podizanja ostalih četinara. To znači da ovu vrstu jele možemo saditi u parkovima, kod očetinjavanja lišćarskih šuma. tj. unositi u četinarske sastojine s proređenim sklopom, a takođe i u plantažnoj proizvodnji u srnesi sa drugim drvećem koje je već odraslo i čini potreban zastor. 5) Imajući u vidu da su naši šumarski stručnjaci savladali tehniku pošumljavanja ostalim četinarima, nema potrebe da se ovde upuštamo u te detalje, a to nije ni cilj ove studije. Kavkaska jela posle setve u rasadniku odlično klija i niče, bolje nego domaća jela, pa neće biti nikakve teškoće kod proizvodnje sadnog materijala od semena domaće provenijencije ili iz uvoza. LITERATURA: 1. ALJBENSKIJ A. V.: Razmnoženije bystrorastuscih lesnyh porod i ikiuistarnikov (na ruskom), Moskva, 1940. 2. ANIČ M.: Dendrološka važnost nekoliko starih parkova u području Varaždina. Šumarski list br. 9—10, Zagreb, 1954. 3. BURA D.: Četinari brzog rasta u plantažama i kulturama. Dokumentacija poljoprivrede i šumarstva br. 18. Beograd, 1959. 4. BICIN L. V.: K voprosu sostavlenija objemnvh tablic đlja buka i pihte Severnogo Kavkaza i Krima. Majkop, 1956 5. ILJIN A. I.: Splosnyje rubki v gornyh lesah Severnogo Kavkaza. Majkop, 1956. 6. JOVANOVIĆ B.: Dendrologija sa osnovama fitocenologije. Beograd 1956. 7. KAPPER O. G.: Hvojnyje porodi. Moskva — Leningrad. 1954. 8. MALJCEV M. P.: Vczstanovljenije buka vostečnogo i pihty kavkazkoj na Ijesosekah. Krasnodar 1960. 9. MALJCEV M. P.: O njekotoryh osobennostjah rosta buka vostočnogo i pihty kavkazkoj v kjuljturah. Majkop 1959. 10. MALJCEV M. P.: Kuljturi buka vostočnogo i pihty kavkazkoj v Krasnodarskom kraje. Majkop 1956. 11. PETROVIĆ D.: Strane vrste drveća (egzoti) u Srbiji. Beograd 1951. 12. SUKAČEV V. N.: Dendrologija s osnovami fitocenologiji. Moskva 1938. 13. SOLJANIK I.: Prilog proučavanju prethodne obrade šumskog zemljišta za veštačko pošumljavanje. Šumarski list br. 10, Zagreb 1952 14. SOLJANIK I.: Značaj oglednih polja kod pošumljavanja. Šumarstvo br. 9, Beograd 1955. 15. SUMAKOV V.: Izveštaj eksperta za šumsku pedologiju. Jugoslovenski savetodavni centar za poljoprivredu i šumarstvo. Beograd 1960. 16. FUKAREK P.: Jela. Šumarska enciklopedija I — Zagreb MCMLIX. 17. SCHENCK C: Fremdländische Wald — und Parkbäume II Band. — Berlin 1939. 18. TKAČENKO M. E.: Obš&eje lesovodstvo. Moskva 1955. 19. TURPIN P. — PARDE: Caracteristique et production de quelques peuplements rezineux du domaine des Barres. Revue Forestiere Franceuse No 11, Paris 1959. 20. VOOD R. F.: Exotic Forest Trees in Britain. Bulletin No 30, London 1957. |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1963 str. 38 <-- 38 --> PDF |
21. VASSIERE J. — POURTE — TURPIN — CHEVALIER Y.: Le sapin ´de Normann. Revue Forestiere Francaise No 6. Paris 1960. 22. Hidrometeorološka služba FNRJ (Prilozi I i II) Beograd 1957. 23. EIĆ N.: Tabele drvne mase, temeljnica i druge. Sarajevo 1956. 24. STEBUT A.: Nauka o poznavanju zemljišta. Beograd 1927. 25. Cenik podjetja gozdne semenarne in drevesnice. Mengeš. ON NORDMANN SILVER FIR (ABIES NORĐMANNIANA SPACH) — ITS PROPERTIES OF THE SPECIES, POSSIBILITIES OF AND NEEDS FOR ITS EXPANSION IN YUGOSLAVIA SUMMARY The study on Nordmann Fir is a small monograph in which the author gave in a condensed form — based on an authentic documentation — a suvey about the natural habitat of this species in the Caucasia, as well as on the possibilities of its propagation in Yugoslavia. In the bagiruniing of his study — in the introductory part — the author reports on the need to increase the propagation cultivation of fast-growing coniferous species in Yugoslavia, and to select coniferous species for this purpose, including Nordmann Fir, too. Thereafter, the study discusses the area of distribution of Nordmann Silver Fir, as well as its morphological, biological and technological properties and its characters in relation to European Silver Fir. Further on, the study gives a survey of its successful cultivation on the experimental plots in France, England and Germany as recorded in the professional literature of these countries. As regards the chances for an artificial cultivation of Nordmann Fir in Yugoslavia, the author has carried out extended investigations, i. e. the reconnaissance works and biometric measurements of cultures of this Fir ´Species existing on the territories of all Yugoslav Republic, where it occurs al´lochthoinously, preparing besides also photo records. On giving a survey of the ecological factors under which Nordmann Fir thrives in Caucasia and Yugoslavia, and on comparing these factors mutually, the aiuthor draws the following conclusions: Nordmann Silver Fir can be propagated in Yugoslavia in parks, by intensive cultures, and on plantations. It can be cultivated throughout the Yugoslavia in areas having the similar sites as the environs of Varaždin in Croatia, the park at Vrnjaöka Banja and the park »Karagač« near Peć in Serbia, Bitolia, Oteševo and Ohrid in Macedonia. Such and similar sites are to be found also in Slovenia and in Bosnia and Hercegovina. These are the sites of the submontane Beech (Fagetum montanum). as well as the sites of Sessile Oak (Quercetum carpinetum et Querce´;ai montanum), as well as the sites of Sessile Oak (Querceto-carpinetum et Quercetum with developed relief. On the Oak sites with developed relief for the Nordmann Fir are suitable localities having cold aspects, i. e. the slopes towards the North, Ncrth-West, and North-East. Nordmann Fir can also thrive in flat lands if it is planted under a moderate shelter of other forest tree species, as is the case in all our parks. Besides its high horticultural value, this Fir species should be propagated in the first place for its relatively quick growing and producing a high-quality wood especially for pulp and aircraft industries. The biological-technological process of cultivation of Nordmann Fir does not differ at all from such techniques of growing other coniferous species. That means that we can plant this Fir species in parks, in thinly-stocked broadleaved stands to be enriched, as well as in industrial plantations in mixture with other tree species already advanced in growth and giving the necessary shelter. On sowing Nordmann.Fir germinates rnd sprouts in an excellent manner and more vigorously than European Fir, and there does not occur any difficulty in rearing planting stock from the indigenous or imported seed. |