DIGITALNA ARHIVA ŠUMARSKOG LISTA
prilagođeno pretraživanje po punom tekstu
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 18 <-- 18 --> PDF |
ULOGA OPLEMENJIVANJA BILJAKA U PREVOĐENJU BIOSFERE U NOOSFERU* Dr ALEKSANDAR TUCOVIĆ — BEOGRAD 1. Uvod Reakcije biljaka na uticaje spoljašnje sredine u celini imaju u većoj ili manjoj meri adaptivan karakter i blagodareći tome one se održavaju u prirodi pod uslovima koji su stalno promenljivi. Osnovna odlika živog sveta — prilagođenost na životne uslove, istorijski se razvija kao rezultat uzajamnih odnosa između živih bića i sredine. Ona se ogleda kako u morfofiziološkim odlikama vrsta, tako i u njihovom načinu života i rasprostranjenosti. Ova zavisnost živih bića i sredine, izražena u uzajamnim dejstvima i promenama, čini da se oni vezuju u nerazrušivo jedinstvo, posredno ili neposrednost, i sve je istovremeno u pokretu i promeni. Jedinstvo se stvarno prostire na čitav svet i njime naseljen zemaljski prostor povezani uzajamno u jedinstven i beskrajno složen dinamički sistem označen kao biosfera i koji predstavlja lice zemlje kao planete, njen površinski omotač. Biosfera je rezultat istorijskog razvoja Zemlje i nastala je sa pojavom života na njoj. Već sam hemijski sastav živih bića pokazuje da ona vode poreklo od neorganske prirode. Od svog postanka i kroz čitavu svoju evoluciju ona su ostala vezana za svoju neživu sredinu kroz splet uzajamnih odnosa koji su postepeno postajali sve složeniji i kroz koje su se uporedo menjali i živi svet i njegova sredina. Na taj način je biosfera, blagodareći prisustvo života, postala specifična tvorevina Zemlje. Sva osnovna zbivanja u biosferi, u kojima živa bića imaju ogromnu ulogu, povezana su u jedinstven proces od planetarnog značaja. Blagodareći ogromnim hemijskim mogućnostima kojima život raspolaže, biosfera je osnovni trasformator energije na zemlji. Ona pretvara kosmičku energiju, naime zračnu energiju sunca, u slobodnu i aktivnu hemijsku energiju kroz proces fotosinteze koji se odigrava u atotrofnim biljkama. Biosfera je oblast stalne akumulacije energije koja je u neprekidnoj aktivnosti. Celokupan slobodni kiseonik u atmosferi rezultat je delatnosti života; bez te delatnosti, kiseonik iz atmosfere brzo bi isčezao, vezavši se za neorganske materije i izgradivši sa njima stabilna jedinjenja. Sve to ilustruje ogromnu biogeohemijsku energiju života kao sastavnog dela biosfere. * Predavanje je održano 15. 3. 1973. godine na Šumarskom fakultetu u Zagrebu u okviru međukatedarske saradnje u oblasti šumarske genetike. |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 25 <-- 25 --> PDF |
janja ziratnog zemljišta i praznog prostora za ljudska naselja. Ono je u isti mah i posledica neskladna između tempa proizvodnje i brzine potrošnje na koju je u našoj literaturi ukazao Klepa c (1969) i drugi autori. Svetska potrošnja drveta na primer ceni se danas na preko 2,13 milijarde m;) godišnje, i ona pokazuje stalnu tendenciju da se povećava. Ovo naročito važi za potrošnju građevinskog drveta i drveta za izradu papira, dok potrošnja drveta za ogrcv pokazuje znake opadanja. Ali zato rastu zahtcvi za većom količinom drveta od strane industrije koja ga prerađuje u tekstilne i druge svrhe. Kako se šume, čak i sa racionalnom negom podmlađuju relativno sporo, kontrola nad brzinom potrošnje postojećeg šumskog fonda nameće se kao nužna potreba. Ona treba da obezbedi šumske rezerve kvalitetnog genetičkog materijala za budućnost, kroz efikasnu zaštitu genetički kvalitetnog materijala i njegovo korišćenje za obnavljanje i podmlađivanje postojećih šumskih kompleksa, a istovremeno kroz podizanje plantažnih šuma. Pomenuto je već da progresivno devastiranje šumskog pokrivača ima za posledicu iščezavanje vrsta i superiornijih genotipova. To je danas proces svetskih razmera koji prestavlja krupan međunarodni problem. Njegovo rešavanje zahteva pojačanu kontrolu nad očuvanjem genetičkog bogatstva prirodnih šuma; osobito u karstnim oblastima, gde je obnavljanje uništenog" pokrivača sporije (V i d a k o v i ć, 1970). Nekontrolisanim uništavanjem izvora primarne genetičke promenljivosti već danas postoje drevne kulturne biljke čije poreklo nije sigurno poznato (kokosova palma, banana itd.). Odsustvo sigurnih podataka o poreklu jednog dela kulturnih biljaka je jedan od poraznih i višemanje nepovoljnih fenomena delovanja čoveka na svoju sredinu (Ž u k o v s k i, 1970). Na osnovu obimnih biogeografskih i drugih istraživanja na našoj planeti (V a v i 1 o v, 1935 i drugi istraživači) ustanovljeno je naknadno 12 osnovnih centara porekla važnijih kulturnih biljaka — sadašnjih izvora genetičkog bogatstva. Naši napori na očuvanju genetskog bogat; stva šumskih vrsta drveća trebalo bi da omoguće upoznavanje i obilnije korišćenje izvora genetske promenljivosti tokom procesa više ili manje usmerenog oplemenjivanja šumskog drveća. Brojni oblici genetičke kontrole nad iskorišćavanjem čovekovog okvira života prevazilaze u krajnjoj liniji snage pojedinih naroda i zahtevaju koordiniran napor u međunarodnom obimu. Sa osvajanjem prostora i proširivanjem svog kulturnog okvira, sa prenošenjem proizvoda žive prirode iz jednog kraja sveta u drugi, najzad sa prenošenjem sve većeg broja vrsta živih bića iz jedne florističke oblasti u drugu, čovek je bitno pojačao jedinstvo čitave biosfere. Na taj način čovek uvlači rezerve korisnih sirovina u svetsko kruženje materije, praveći od čitave biosfere jedinstven džinovski ekosistem. Iz ovog proizilazi da je kontrola nad korišćenjem genetičkog bogatstva prirodnih šuma u najširem smislu jedan od osnovnih praktičnih zadataka šumarske genetike i oplemenjivanja šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Ali tu kontrolu ne treba shvatiti u smislu prostog ograničavanja potrošnje sirovina. U večitom procesu materijalnog i energetskog prometa u biosferi, prirodne sirovine se u isti mah troše i obnavljaju. Genetička kontrola nad delatnošću čoveka mora da teži ka uspostavljanju ravnotežnog odnosa između potrošnje i obnove genetičkog bogatstva. Težnja ka neograničenom korišćenju prirodnih izvora genetičkog bogatstva mora ustupiti mesto ka ne |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 26 <-- 26 --> PDF |
ograničenom naporu da se obezbedi trajno ciklično obilje genetičke raznovrsnosti i prirodnih dobara. Mogućnosti očuvanja genofonda prirodnih šuma u našoj zemlji razmatrali su V i d a k o vi ć-Ž u f a, 1966; V i d a k o v i ć, 1970; Tucović, 1972 i drugi. Oni smatraju da se genofond prirodnih šuma može očuvati: a) konzerviranjem zrelih sastojina (prirodni rezervati, nacionalni parkovi, i semenske sastojine, manje grupe stabala i si. i b) podizanjem specijalnih novih sastojina (živim arhivima, semenskim plantažama, testovima provenijencija i potomstva i si.). Kako su mogućnosti za konzerviranjem zrelih sastojina ograničene, pojavljuje se potreba reprodukcije prirodnih populacija i njihovo očuvanje u specijalnim kulturama. Odabran i do sada fiksiran materijal predstavlja znatnu vrednost za oplemenjivanje šumskog drveća jer se može bolje međusobno komparirati i koristiti u unutrašnjoj i međunarodnoj razmeni. 4. Zaključci, čovek je postao jedan od najmoćnijih evolucionih faktora koji interveniše u svim osnovnim zbivanjima što se odigravaju u okviru biosfere. Pečat koji je čovek utisnuo u savremenu epohu razvitka prirode takav je i toliki da se danas već nalazimo u etapi prevođenja biosfere u sferu života koja je kontrolisana razumom čoveka. Uloga oplemenjivanja biljaka u ostvarivanju rastućeg delovanja čoveka na dalji razvitak biosfere ogleda se u: 1. Voljnom skretanju biocenotičkih sila životnih zajednica u korist živih bića koja su čoveku neposredno potrebna. To se u najvećoj meri postiže kroz prevođenje prirodnih populacija u više ili manje kulturne zajednice, čija se izgradnja i trajno održavanje može ostvariti samo pod stalnom kontrolom čoveka. 2. Osetnom ubrzanju procesa više ili manje usmerene promenljivosti od strane čoveka. Zahvaljujući današnjem poznavanju procesa specijacija na bazi genetičkih mehanizama — ovakvo genetičko prevođenje prirodnih u višeili manje kulturne biocenoze mogućno je znatno ubrzati i ostvariti usmerenu mikroevoluciju prirodnih populacija. Usled toga već danas nastupa etapa razumne i planske kontrole genetskog kvaliteta veštačkih i prirodnih populacija. Brzina promena u prirodi pod dejstvom čoveka raste sve više sa porastom naučnih saznanja. Ona je postala naročito velika za poslednjih 10C godina što ukazuje na grandiozan preobražaj prirode, a koji bi se mogao figurativno uporediti sa intenzivnošću eksplozije u dimenzijama geološko^ vremena. 3) Efikasnoj zaštiti primarnog genetičkog bogatstva u najširem smislu (»očuvanje genofonda«). Težnja ka neograničenom korišćenju prirodnih sastojina danas postojećih vrsta drveća i žbunja mora ustupi mesto ka neograničenim naporima da se obezbedi trajno ciklično obilje prirodne varijabilnosti. 4) Usmercna evolucija biljaka od strane čoveka, prevazilazi snage pojedinih naroda i zahtevaju koordiniran napor ne samo u okviru naše zemlje već i u međunarodnom obimu. Sa osvajanjem prostora i proširivanjem kulturnog okvira, sa prenošenjem sve većeg broja vrsta ili kulturnih biljaka iz jedne oblasti u drugu, čovek je bitno pojačao jedinstvo čitave biosfere. Oblici njegovog intenzivnog iskorišćavanja prirode nužno moraju potpasti pod uvid međunarodnog obima. |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 29 <-- 29 --> PDF |
Vavilov , I. N. (1935): Botaničko-geografieeskie osnovi selekciji (Učenie ob ishodnom materiale o selekciji). Teoret. osnovali selekciji. Tom. I. Moskva, Leningrad. Vajda , Z. (1948): Uticaj klimatskih kolebanja na sušenje hrastovih posavskih i donjopodravskih šuma. Zagreb. Vajda , Z. (1965): Uloga klime u sušenju šuma. Glas. šum. fak. br. 28. Beograd. Vidaković , M. (1961): Semenske plantaže šumskog drveća. Beograd. Vidaković , M. (1970): Neke sugestije za oplemenjivanje šumskog drveća u nas. Šumarstvo, 5—6. Beograd. Vidaković , M. (1971): Čuvanje našeg šumskog genofonda na kršu. Izd. JAZU, Odjel za prirodne nauke. Simpozijum o zaštiti prir. vegetacije na kršu. Zagreb. Vidaković , M. (1972): Značenje sjemenskih objekata u šumskoj proizvodnji. Aktuelna pitanja šum., drvne ind. i hortikulture. Beograd. Vidaković, M. and Jurkovic-Bevilaqua, B. (1971): Development of ovules after interspecific hybridization of Austrian and Scots pines with gamma — iradiated polen. Genetika, vol. 3, No 1. Beograd. Vidaković, M. and Žufa, L. (1966): Preservation od the gene pool in natural stands for genetical research. IUFRO, Special meeting Section 22, Zagreb (1965). Šum. list, 1—2. Zagreb. Š i 1 o v a, E. I. (1962): V. I. Vernadskij i problema razvitia biosferi. Vestn. Lening. un-ta. No. 9. Leningrad. Š i 1 i ć, Č. (1964): Prilog poznavanju dendroflore Banja Luke i okoline. Radovi Šum. fak. i Instituta za šum. i industrije za preradu drveta. Sarajevo. Žujović , K. (1971): Prilog proučavanju nesamonikle dendroflore Beograda. Glasnik Šum. fak., br. 39. Ser. C. Beograd. Žukovski , M. P. (1970): Mirovoj genofond rastenii dlja selekciji. Megacentri i endemičnie mikrocentri. Moskva, Leningrad. Summary THE ROLE OF PLANT IMPROVEMENT IN TRANSFORMING THE BIOSPHERE INTO NOOSPHERE The man has become one of the most powerful evolutionary factors, who is intervening in all the basic happenings taking place within the framework of the biosphere. The seal which man has affixed to the contemporary epoch of the evolution of nature is such that already now we find ourselves in the stage of transforming the biosphere into a sphere of life controlled by the human mind. The role of plant improvement in the realization of the increasing influence of man upon the further development of the biosphere is reflected in: 1) The wilful channelling of the biocoenotic forces of the life communities for the benefit of the living creatures which are immediately needed by man. This is achieved in greatest measure through transforming natural populations into more or less cultivated communities, the cultivation and permanent maintenance of which can only be realized under the constant control by man. 2) A noticeable speeding up of the process of a more or less chanelled changeability by man. Thanks to the present-day knowledge of the process of speciation on the basis of genetic mechanisms it is possible to considerably speed up such genetic transformation of the natural biocoenoses into more or less cultivated ones, thus realizing a channelled microevolution of the natural populations. Therefore in already nowadays is setting in a stage of rational and planned control of the genetic quality of artificial and natural populations. Speed in the changes occurring in nature under the action of man is increasingly gaining in moment with an increase of scientific knowlegde. This speed has proved to be especially 393 |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 30 <-- 30 --> PDF |
high in the course of the last 100 years, which is indicative of a spectacular metamorphosis of nature, a state to be metaphorically compared to the intensity of an explosion within the dimensions of geological time. 3) The efficient protection of the primary genetic resources in the broadest sense (»preservation of the gene pool«). Striving after an unrestricted exploitation of the natural stands of today´s trees and shrubs ought to give up space to an unlimited effort in securing a sustained cyclic abundance of natural variability. 4) A directed evolution of plants by man, which exceeds the forces of individual nations and calls for a coordinated effort not only within the scope of this country but likewise within international dimensions. Through space occupancy and the expansion of the cultural framework, through conveying ever larger amounts of species and cultivated plants, from one area to another, man has essentially cemented the unity of the whole of the biosphere. The forms of his intensive utilization of nature should of necessity be subjected to a control of international dimensions. 5) The development of scientific knonwledge, which leads to an ever greater role of plant improvement in the domain of the life sphere. The whole of humanity is included in the processes of transforming the biosphere into the noosphere, and it is necessary to examine them carefully and from all aspects. This huge task in the re-forming nature on Earth is being outlined by man already today, in which one should not underestimate the numerous difficulties in the exercising the control over the life of our planet. The whole complex of sciences ought to be included in the solution of this priority task, but in this complex of sciences one of the central places is occupied by the teaching of plant improvement, intensified by the contemporary investigations of population and evolution genetics and the plant improvement methods. 6) The work in the sphere of plant improvement which has made it possible to carry out large and far-reaching changes in nature in the course of so many centuries. These changes have been conducive to the creation of fully new cultivated plants and life communities, which had not existed in free nature, and which represent the most expressive form of man´s exploitation of living nature. |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 28 <-- 28 --> PDF |
Jo vano vic, M., Tučo vic, A. i Vuletić, D. (1971): Uporedna analiza procesa makrosporogeneze, makrogametogeneze i rane embriogeneze kod hrasta lužnjaka (Quercus robur L.) u zavisnosti od tipa oprašivanja. Genetika, Vol. 3, No 1. Beograd. Jovanović, M., M a r i ć, B. i M a r k o v i ć, Lj. (1970): Selekcija šumskog drveća četinara u SR Srbiji. Zbor. Instituta za šum., drvnu industriju, knj. IX. Beograd. Jovančević , M. (1963): Selekcija plus stabala. Narod, šumar. Sarajevo. Jovančević , M. (1965): Rasprostranjenje, varijabilitet i sistematika crnog cera (Quercus macedonica D. DC.) u Jugoslaviji. JAZU. Zagreb. Jovančević , M. (1972): Primena osnovnih principa selekcije u uzgajanju šuma. Aktuelni prob, šum., drvne ind. i hortikulture. Beograd. Jovančević , M. (1972): Savremene metode gazdovanja sa šumama i šumarska genetika u svetu i kod nas. Poslov. udruž. šumarstva i drv. industrije za preradu drveta SR Crne Gore. Titograd, Budva. Ka r a vi a, J. (1962): Prilog opisu nalazišta egzota i nekih (forma) naših autohtonih vrsta na području zagrebačkih parkova. Šum. list, 7. Zagreb. K a r a v 1 a, J.: Dendrološka i šumsko-uzgojna važnost starih parkova u Samoboru (magistarski rad, 1969). Zagreb. Klepac , D. (1969): Značenje i uloga šume u budućnosti. Šumarstvo, 5—6. Beograd. Klepac , D. (1969): Opadanje prirasta u našim vrednim hrastovim šumama. Šum. list, 3—4. Zagreb. Mac Ar thur, H. R. and Connell, H. J. (1966): The Biology of Populations. New York, London, Sydney. Marić , B. (1961): Značaj akcije očetinjavanja lišćarskih šuma. Referat na Semi naru o očetinj. Jugosl. savet. centar za polj. i šumarstvo. Beograd. Mišić , V. (1957): Varijabilitet i ekologija bukve u Jugoslaviji. Beograd. Petrović , D. (1951): Strane vrste drveća (egzoti) u Srbiji. Izd. SAN., knj. CLXXXII. Beograd. P o p n i k o 1 a, N. (1971): Proučavanje morfo-fizioloških karakteristika polena jele (Abies alba Mili.) u vezi sa njenom hibridizacijom. Šum. list, 9—10. Zagreb. R a u š, Dj. (1969): Autohtona i alohtona dendroflora okoline Vukovara. Šum. list, 5—6. Zagreb. Rupert , P. (1966): Uređivanje jednodobnih sastojina šumskih sjemenskih baza crnog, običnog, brucijskog, alepskog i američkog borovca primjenom neposredne i posredne selekcije i meliorativno sanitarnih mera. Poslov. udruž. šum. priv. organizacija. Zagreb. S o 1 j a n i k, I. (1965): Šumsko drveće i žbunje stranog porekla na području Kosova i Metohije. Istraž. u šum. Kosova i Metohije. II. Priština. Stanković , S. (1962): Ekologija životinja. Zavod za izd. udžbenika SR Srbije. Beograd. Stefanović , V. (1953): Prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva i okoline. Nauč. druš. ANBiH. Odeljenje prir. mat. nauka vol. 1. Sarajevo. Stilinović , S. (1972): Primena selekcije u rasadničkoj proizvodnji. Aktuelni problemi šum., drvne industrije i hortikulture. Beograd. Tucović , A. (1954): Prilog poznavanju dendroflore Beograda i okoline. Glas. Šum. fak. br. 7. Beograd. Tucović , A. (1972): Prašume Jugoslavije, njihov značaj za istraživanja iz oblasti šumarske genetike, naši zadaci i programi radova. Šumarstvo, 9—10. Beograd. Vernadski , I. V. (1944): Neskoljko slov o noosfere. Uspehi sovremenoj biologiji. Tom. XVIII. Moskva. Vernadski , I. V. (1945): The biosphere and the noosphere. Amer. Sci., 33. 392 |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 27 <-- 27 --> PDF |
b) Razvitak naučnih saznanja dovodi do sve veće uloge oplemenjivanja biljaka u oblasti sfere života. U procese prevođenja biosfere u noosferu uključeno je ćelo čovečanstvo i njih je neophodno brižljivo i svestrano ispitivati. Ovaj grandiozan zadatak o prestrojavanju prirode na Zemlji čovek već danas zacrtava, pri čemu se ne smeju podceniti mnogobronje teškoće kontrole nad životom naše planete. Ceo kompleks nauka mora se uključiti na rešavanju ovog prioritetnog zadatka, ali u ovom kompleksu nauka jedno od centralnih mesta zauzima učenje o oplemenjivanju populacione i evolucione genetike i metoda oplemenjivanja biljaka. 6) Rad na oplemenjivanju biljaka omogućava krupne i dalekosežne promene koje čovek već niz vekova vrši u prirodi. Te su promene dovele do stvaranja potpuno novih kulturnih biljaka i životnih zajednica koje nisu postojale u slobodnoj prirodi i koje predstavljaju najizrazitiji oblik čovekovog iskorišćavanja žive prirode. LITERATURA Allard , W. R. (1960): Principles of Plant Breeding. New York, London, Sydney. Anić, M. (1946): Dendrologija. Šumarska enciklop., sv. 1. Zagreb. Anić, M. (1954): Dendrološka i uzgojna važnost nekoliko starih parkova u po dručju Vukovara. Šum. list, br. 9—10. Zagreb. Brinar , M. (1964): Zivljenska kriza jelke na slovenskem ozemlju o svezi s kli matičenimi fluktuciami. Gozdarski vest., 4—6. Ljubljana. Bunuševac , T. (1951): Gajenje šuma. Šum. list, br. 9—10. Beograd. B u n u š e v a c, T. i K o 1 i ć, B. (1959): Klimatski uslovi severo-istočne Srbije i pojava sušenja njenih bukovih šuma. Glas. Šum. fak. br. 16. Beograd. Bura , D. (1959): Četinari brzog rasta u plantažama i kulturama. Jugoslav, savet. centar za polj. i šum., br. 18. Beograd. Bura , D. (1968): Plantažno gajenje topola i vrba u Jugoslaviji. Jugoslav, polj. šum. centar, br. 60. Beograd. Cue not, C. (1958): Pierre Teilhard de Chardin. Les grandes etapes de son evolution. Paris. Djikić, S., Jovančević, M. i P a n o v, A. (1965): Principi i perspektive unapređenja šumskog semena u Bosni i Hercegovini. Sarajevo. Dubinin , N. P. (1966): Osnovi genetiki populaciji. Aktuelni voprosi genetiki. Moskva. Janjić , N. (1966): Prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva i okoline. ANUBIH, knj. 9. Sarajevo. J e f t i ć, M. (1962): Unošenje čtinara u lišćarske šume. Jugosl. savet. centar za polj. i šum. Beograd. Jeftić , M. (1965): Podizanje produktivnosti i ekonomskih vrednosti visokih lišćarskih šuma unošenjem četinara. Beograd. Jovanović , B. (1950): Nesamonikla dendroflora Beograda i okoline. Glasnik Šum. fakulteta, br. 1. Beograd. Jovanović, B. i Tučo vic, A. (1962): Dalji prilog proučavanju alohtone dendroflore Beograda i okoline. Glas. Šum. fak. br. 26. Beograd. Jovanović , M. (1972): Proizvodnja šumskog selekcionisanog semena u semen- skim plantažama. Aktuelni problemi šum., drvne industr. i hortikulture. Beograd. Jovanović, M. i Černjavski, S. (1970): Semenske sastojine molike (Pinus peuce Gris.) u SR Srbiji. Zbor. na simpoz. za molikata. Pelistel, Bitola. 391 |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 24 <-- 24 --> PDF |
nih u više ili manje kulturnne populacije mogućno je znatno ubrzati i ostvariti usmerenu mikroevoluciji prirodnih populacija. Usled toga već danas nastupa etapa razumne i planske kontrole genetskog kvaliteta veštačkih i prirodnih populacija. Brzina promena u prirodi pod dejstvom čoveka raste sve više sa porastom naučnih saznanja. Ona je postala naročito velika za poslednjih 100 godina što ukazuje na grandiozan preobražaj prirode, a koji bi se mogao figurativno usporediti sa intenzivnošću eksplozije u dimenzijama geološkog vremena. Tablica 1 Dejstvo selekcije na tok prestrojavanja populacije u zavisnosti od koncentracije dominantnog gena (A) u populaciji kada je s = 0.001 Br°J Koncentracija homo- i heterozigota generacija pri dominantnom, a u zgradi pri recesivnom nasle° đ na đivanju mutacije jedna mutanta na 2 mutante na 11739 milion individua mili on individua (321444) O.OOP/o 1 »/ 6 920 1 ">/« 50 «/„ 4 919 50 «Vo 95 / 11664 95 »/o 99,9»/o 309 790 99,9 "Vo 100 Vo praktično nije moguće 1 mutanta na milion individua 99.9Vo 364 832 Razvitak novih grana savremene genetike, odnosno populacione i evolucione genetike, omogućio je da se oplemenjivači biljaka aktivno umešaju u stvaralački mikroevolucioni proces prirode, jer je taj proces u svetlosti naših današnjih potreba i preterano spor i nedovoljno efikasan, te nam ne daje uyek željene rezultate. Šira primena principa oplemenjivanja biljaka u rasadničkoj proizvodnji (Stilinović, 1972 i drugi) uzgoju (V i d a k o v i ć, 1971; Jovančević, 1972) i uređivanje šuma obezbeđuje povoljnije uslove za intenzivnije osnivanje kulturnih biocenoza u šumarstvu i hortikulturi. Proces usmerenog prevođenja prirodnih populacija u više ili manje kulturne populacije kroz uzgoj i uređivanje šuma sve više zahteva multiđisciplinirani prilaz pri organizovanju biljne proizvodnje u šumarstvu i hortikulturi, odnosno zahteva sve intenzivniju saradnju rasadničara, uzgajivača, ekologa, fiziologa, entomologa, fitopatologa i uređivača naših šuma. C. Efikasna zaštita primarnog genetičkog bogatstva u najšire m smislu . Moderni sistem iskorišćavanja prirode kroz kulturne biocenoze zahteva stalnu kontrolu čoveka. Ovde u prvom redu dolazi kontrola koja se proširuje na budućnost odnosno na ceo niz posledica današnje delatnošti čovekove koji će se u bližoj ili daljoj budućnsti javiti. Smanjivanje prostora pod šumama u svetu nije samo rezultat nerazumnog gazdovanja i nehatnog uništavanja paljenjem i sečom u toku vekova radi dobi |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 23 <-- 23 --> PDF |
Samo za poslcdnjih deset vekova čovek je potpuno izmenio lice Evrope i na mestu neprohodne močvarne prašume u njenom srednjem delu stvorio je sasvim drugojači kulturni prostor sa mnogobrojnim naseljenim mestima, uređenim šumama, regulisanim rekama i spletom saobraćajnih komunikacija. Evropa je samo jedan od brojnih primera promena koje čovek izaziva u svom prirodnom okviru života. Prevođenje prirodnih sastojina šumskog drveća u više ili manje kulturne populacije u nas tek je započeto. Izdvajanjem semenskih sastojina i njihovim uređivanjem u našoj zemlji (Đ i k i ć et al., 1965; Rupert, 1966; Jovanovi ć et al, 1970; V i d a k o v i ć- 1972 i drugi), izdvajanjem plus stabala (Jovančević , 1963 i drugi), osnivanjem eksperimentalnih semenskih plantaža (V i d a k o v i ć, 1960. Jovanović, 1972 i drugi) stvoreni su tek uslovi za kvalitetnije očetinjavanje prirodnih sastojina lišćara (J e f t i ć, 1962, Bura, 1969; M a r i ć, 1959 i drugi), osnivanje intenzivnih nasada i šumskih plantaža (Bura, 1968). Korišćenje kulturnih topola i vrba dovelo je do stvaranja potpuno novih životnih zajednica — plantaža topola i vrba koje ranije nisu postojale u živoj prirodi i koje danas predstavljaju u šumarstvu naše zemlje najintenzivniji oblik čovekovog iskorišćavanja prirode. S pravom je proučavanje prirodnih i veštačkih populacija postalo jedan od glavnih zadataka nekoliko grana šumarstva: genetnike, ekologije, taksonomije i oplemenjivanje šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Najveći nedostatak u našem današnjem znanju je što imamo tako malo studija o mehanizmima razmnožavanja jedne vrste kao celine. Pojedinosti kao što je lakoća rasprostranjenja, način razmnožavanja, životni ciklus i drugi vidovi sistema razmnožavanja proučavani su pojedinačno (Mišić, 1957; Jovančević, 1965; V i d a k o- v i ć-J u r k o v i ć, 1971; Jovanović et al., 1971; Popnikola, 1971. i drugi), ali retko ili nikada kao komponente jednog sistema. Proučavanje sistema razmnožavanja kod šumskog drveća tek je počelo, a ipak predstavlja neophodnu osnovu za razumevanje procesa oplemenjivanja i bolje korišćenje sadašnjih semenskih baza u našoj zemlji. B. Osetno ubrzavanje procesa više ili manje usmerene mikroevolucije od strane čovek a. Priroda nam pruža obilje unutarvrsnih taksona drveća i žbunja koje danas koristimo u biljnoj proizvodnja, ali oni u odnosu na naše potrebe često ispoljavaju niz nedostataka. S druge strane, niže taksonomske kategorije od vrste, priroda formira kroz jedan izvanredno dugi stvaralački proces, čije trajanje se često odvija u okvirima istorijsko-geološkog razvoja epoha i perioda. Tako na primer, prema Du b in j in u (1966) u jednoj modelnoj populaciji od milion individua, ako je selekcioni koeficijenat s = 0.001, za udvostručavanje jedne mutantne individue na dve individue neophodno je 11 739 generacija (tablica 1), a za njeno inkorporisanje u modelnu populaciju do nivoa 99,9% ovaj proces bi zahtevao 364 852 generacija. U analiziranom modelnom slučaju praktično je nemoguće postizanje potpune homozigotnosti. Sličan proces prestrojavanja u procesu oplemenjivanja biljaka, od uočavanje jedne mutantne individue od njenog inkorporisanja u čitavu populaciju moguće je ostvariti kod vrsta sa autovegetativnim načinom razmnožavanja ili sa znatnom količinom uroda već nakon procesa specijacija (mikroevolucija) na bazi evolucionih mehanizama — genetičko prevođenje prirod |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 22 <-- 22 --> PDF |
Na taj način čovek pokraj tri osnovne biljne formacije, šumske, travne i pustinjske, koje je duboko izmenio, stvorio je još jednu novu, kvalitativno različitu, koja obuhvata prostore za proizvodnju biljne hrane, voća i drveta za industrijsku preradu i ogrev. Ti novi ekosistemi izgrađeni su potiskivanjem i izmenom prvobitnih životnih zajednica, odlikuju se novom i trajnom kombinacijom organskih vrsta, koja se održava stalnom delatnošću čoveka. Danas je moguće razlikovati dve osnovne grupe kulturnih biocenoza: 1) agrarne i 2) biocenoze gradskih, industrijskih i turističkih naselja. Agrarne biocenoze obuhvataju kulturna polja u širokom smislu reci (useve, livade, pašnjake, vrtove, voćnjake, šumske kulture, intenzivne nasade, šumske plantaže), i nastale su pretežno na meslima iskrčene šume. Karakteristično je za njih da su u pogledu kombinacije biljnih vrsta, njihovog sastava, negovanja, regulisanja i održavanja u punoj zavisnosti od čoveka. Upadljiva karakteristika većine agrobiocenoza je monokultura, sistem gajenja samo jedne vrste kulturnih biljaka. Biocenoze gradskih i industrijskih naselja sasvim su osobene. Na tim mjestima su uslovi života sasvim izmenjeni. Te biocenoze odlikuje sasvim oskudna vegetacija, tako da oni prestavljaju kulturnu pustinju. Bogat i raznovrstan živi svet javlja se u gradskim parkovima, drvoredima i vrtovima, koji prestavljaju veštački stvorene zajednice biljnih vrsta, često stranih po poreklu. Poseban vid promene životnih uslova u ovim naseljima predstavljaju zagađivanje vazduha, zemljišta, tekućih i drugih voda industrijskim otpacima, kao i nečistoćom ljudskih naselja. Uslovi života se u mnogim naseljenim mestima veoma pogoršavaju. Posledice toga su radikalne izmene u sastavu zajednica, iščezavanje nekih vrsta i opšte osiromašenje života u zagađenim sredinama. Sa naglom industrijalizacijom naše zemlje, zagađivanje zemljišta i naših velikih reka i njihovih pritoka naročito, javlja se kao ozbiljan problem koji se mora rešavati i uz pomoć genetike i oplemenjivanja biljaka. Kulturne biocenoze, koje grade moderan čovekov okvir života raznolike su po svom karakteru i značaju. Njihova zajednička karakteristika leži u tome da je usled stalnog dejstva i kontrole čoveka u njima onemogućen proces prirodnog sukcesivnog smenjivanja, jer se radi čovekovih potreba stalno održavaju na izvesnoj vrsti pionirskog stupnja, koji obezbeđuje održavanje kulturnih vrsta biljaka. U izgradnji i održavanju kulturnih ekosistema, čovekovo dejstvo se ogleda u: 1) prethodnom uništavanju ili izmeni prvobitnih biocenoza, 2) stvaranju novog, kvalitetno različitog vegetacionog pokrivača koji omogućuje izgrađivanje novih zajednica, 3) veštačko održavanje tako stvorene biocenoze putem sprečavanja procesa prirodne sukcesije, 4) sistematskom oduzimanju jednog dela organske produkcije i delimično vraćanje oduzetih materija u vidu đubriva. Bez tog dejstva, kulturna priroda brzo iščezava. Šumska kultura, intenzivni nasad ili plantaža, prepušteni slobodnoj prirodi, bivaju brzo zamenjeni prirodnim zajednicama čiji sastav odgovara opštim ekološkim uslovima odgovarajuće geografske oblasti. Izgradnja kulturnog okvira rezultat je dakle krupnih i dalekosežnih promena koje čovek već vekovima vrši u prirodi. Te su promene dovele do stvaranja novih životnih zajednica koje ranije nisu postojale u prirodi i koje predstavljaju najintenzivniji oblik čovekovog iskorišćavanja žive prirode. 386 |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 21 <-- 21 --> PDF |
na čitavu biosferu, što dolazi do punog izražaja naročito u oblasti oplemenjivanja biljaka. 3. Uticaj oplemenjivanja na voljno skretanje mehanizama obrazovanja vrste u korist biljnih oblika koje su za čoveka neposredno potrebne. Osnovni principi oplemenjivanja biljaka zasnovani su na zakonima evolucije organskog sveta odnosno u voljnom skretanju mehanizma obrazovanja vrste u korist biljnih oblika koje su čoveku neposredno potrebne. Oplemenjivanje biljaka odražava rezultate evolucionog procesa, usmerenog čovekom prema njegovim ciljevima. Usmerena evolucija u granicama oplemenjivanja biljaka, razlikuje se od prirodne evolucije preciznom kontrolom faktora, koji obezbeđuju sve veći uticaj čoveka na prevođenju biosfere u noosferu. U procesu oplemenjivanja biljaka ovaj uticaj ostvaruje se: A. Prevođenjem prirodnih populacija u više ili manje kulturne populacije, B. Osetnim ubrzavanjem procesa više ili manje usmerene mikroevolucije od strane čoveka, i C. Efikasnom zaštitom primarnog genetičkog bogatstva u najširem smislu. Visoka produktivnost kulturnih biljaka i drugih gajenih vrsta, koju čovek danas postiže kroz proces oplemenjivanja, normalno se ne bi mogla ostvariti u neizmjenjenim životnim zajednicama, u kojima je brojnost jedne vrste rezultat nekontrolisane igre biocenotičnih sila. Čovek međutim interveniše u toj igri tako što menja i preobražava životne zajednice i odnose u njima, u težnji da u njima ostvari dominiranje upravo onih organskih oblika koje želi. To se u najvećoj meri postiže upravo kroz stvaranje novih kulturnih biljaka odnosno kulturnih zajednica. A. Prevođenje prirodnih u više ili manje kulturne populacije . Osvajajući sve prostranije oblasti u kojima ranije nije stanovao, menjajući prvobitne uslove života i podešavajući ih svojim potrebama i iznad svega, pretvarajući naseljeni prostor u proizvodni prostor, čovek progoni ili napušta živa bića koja ne može ili ne želi da gaji, a zadržava ili unosi druga koja mu koriste. Na taj način; on namesto prvobitnih stvara nove delove prostora za život i nove životne zajednice koje se u prirodi bez njegove delatnosti, ne bi mogli stvoriti ni održati. Rezultat čovekovih svesnih poduhvata menjanja i iskorištavanja prirode je kulturni okvir, koji prestavlja najviši stupanj izmene lica sveta (S t a n k o v i ć, 1962). Kulturni okvir se ubrzano širi na čitavu biosferu. Uzaludno je danas tražiti u čitavoj oblasti naseljenog dela zemljine površine »prirodne« predele koji ne bi nosili na sebi pečat čovekove delatnosti, čak ne više ni u oblastima nekada neprohodnih tropskih prašuma, savana ili tajgi. Umesto prvobitnog prirodnog okvira, svuda se susreće samo izmenjeni okvir, prirodni predeli u većem ili manjem obimu prevedeni su u kulturne predele koji čine normalni okvir života čoveka. Čak i kod primitivnih naroda, sa oskudnom tehnikom, prirodni okvir vidno je izmenjen i nosi odlike kulturnog okvira. |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 20 <-- 20 --> PDF |
organske vrste, mnoge druge potisnuo do te mere da će uskoro sasvim iščeznuti. Tako su u našoj zemlji tisa, mečja leska i druge vrste šumskog drveća postale tako retke u našim šumama da se održavaju u minimalnom broju uglavnom pod zaštitom države. Još je veća lista kvalitetnih populacija domaćih vrsta šumskog drveća koje je čovek posrednim putem ili potisnuo ili posekao i na taj način im ugrozio opstanak. Problemom uslova sredine, a ne samo neposrednim iskorištavanjem i uništavanjem, čovek je isto tako uslovio sušenje kvalitetnih populacija jele u SR Sloveniji (B r i n a r, 1964), slavonskog lužnjaka u SR Hrvatskoj (Vajda, 1948 i drugi), bukve u severo- istočnoj Srbiji (B u n u š e v a c-K o 1 i ć, 1959) i drugih vrsta. 2.3. Druga serija promena koje čovek izaziva u sastavu živog sveta sastoji se u voljnom ili nevoljnom unošenju izvesnih vrsta živih bića u krajeve gde ih ranije nije bilo. Naročito je velik broj ukrasnih drvenastih, žbunastih i drugih vrsta koje je čovek doneo u Evropu iz različitih delova sveta. Obavljena istraživanja u Srbiji (J o v a n o v i ć, 1950. itd., Petrov i ć, 1951; Tučo vic, 1954; S o 1 j a n i k, 1965; Ž u j o v i ć, 1971. i drugi) evidentirala su preko 300 stranih vrsta drveća i žbunja, ponajviše iz nekoliko podoblasti holarktičke oblasti. Daleko je veća ova lista vrsta koje je čovek voljno unosio u našu zemlju — kako se vidi iz obavljenih istraživanja u SR Hrvatskoj (Anić, 1946; 1954 itd.: Ka r a via , 1962, 1969; Rauš , 1969 i drugi), SR Bosni i Hercegovini (Stefanović, 1953; Ši 1 i ć, 1964; J a n j i ć, 1966 i drugi), kao i u drugim republikama naše zemlje. Doduše od toga je samo manji broj vrsta od posebnog značaja za potrebe biljne proizvodnje u šumarstvu i ozeljenjavanju naselja. Razume se da unošenje novih vrsta lepo ilustruje brzo i rastuće dejstvo čoveka na sastav živog sveta. Odnos čoveka i prirode koja ga okružuje je dakle izrazito dinamičan uzajamni odnos, isto kao što je dinamičan i odnos drugih organskih vrsta prema ostalom delu ekosistema kome pripadaju. Pa ipak je odnos čoveka prema svom prirodnom okviru izrazito specifičan. Izuzetno krupne promene koje čovek svojom delatnošću vrši u prirodi, ne mogu se do kraja objasniti ni njegovim psihičkim osobinama ni gustinom njegove populacije. Biomasa čovečanstva nesrazmerno je mala prema biomasi ostalog živog sveta; celokupno čovečanstvo, koje danas broji blizu 3,5 milijarde, moglo bi se smestiti na prostoru ne većem od Ohridskog jezera (S tankov i ć, 1962). Činjenica da čovek na prirodu deluje kroz svoju organizaciju, daje njegovim poduhvatima specifičan karakter. U odnos sa prirodom stvarno stupa ne apstraktni čovek, ne pojedinac, već uvek i samo organizovane ljudske grupe kao istorijske i konkretne stvarnosti. Za čoveka kao jedinku odnos prema prirodi moguć je samo kroz društvenu sredinu, van koje se kao jedinka ne može ni zamisliti. Dejstvo čoveka na prirodu je dakle kolektivno, kroz društvenu zajednicu. Specifičnost tog dejstva leži u tome što se ono vrši primenom tehnike koja predstavlja bitno sociološku kategoriju i obuhvata ne samo materijalna oruđa, nego i čitav skup iskustava sistematizovan u obliku nauka. Ovome treba dodati da se poduhvati čoveka kao društvenog bića izvode svesno, putem svesne volje uslovljene ka ispunjenju unapred postavljenih ciljeva. Sa takvim specifičnim moćima, koje ga izdvajaju od ostalih živih bića, čovek zauzima sasvim izuzetan položaj u biosferi. Promene koje on svojom delatnošću izaziva u prirodi dalekosežne su, trajne i prostiru se |
| ŠUMARSKI LIST 10-11/1974 str. 19 <-- 19 --> PDF |
Od momenta svoje pojave u biosferi do danas, čovek je postao jedan od najmoćnijih evolucionih i ekoloških faktora koji interveniše u svim osnovnim zbivanjima što se odigravaju u okviru sfere života. Pečat koji je čovek utisnuo u savremenu epohu razvitka prirode takav je i toliki, da bi po mišljenju Vernadsko g (1944, 1945) izraz »biosfera« trebalo danas zameniti izrazom »noosfera« (od grčkog »noos« — razum)*. Nema sumnje da je čovek svojom specifično delatnošću, za relativno kratko vreme svog postojanja, duboko izmenio svoj prostorni okvir, snažnije i trajnije nego ma koja druga vrsta živih bića; u istih mah u znatnoj meri odredio je dalji pravac razvitka biosfere. 2. Promene u prirodi pod dejstvom čoveka Intervencije koje čovek svojom delatnošću neprekidno i svuda vrši u prirodi, ispoljavaju se pre svega u njenom menjanju. Izazvane promene mnogostruke su i različitog obima, uz to još povezane među sobom, tako da ih je teško svrstati u posebne kategorije. Treba međutim istaći osnovnu činjenicu da je svaka iole krupnija promena koju čovek neposredno izaziva uvek praćena čitavim nizom posrednih i sukcesivnih promena, svaka od njih se javlja kao posledica prethodnih. Zadirujući svojim dejstvom u složeni splet odnosa unutar ekosistema, čovek izaziva u njemu lančane reakcije koje se odigravaju često van volje čoveka a ne tako retko sa nepredviđenim posledicama. One se međutim ne ograničavaju samo na pojedinačne ekosisteme; sa čovekovim dejstvima akumuliranim u toku vekova, one zahvataju čitavu biosferu. U obilju promena uslovljenih dejstvom čoveka ovde će biti analiziran samo ograničen broj njih, dovoljan da ilustruje njihov obim i značaj. 2.1. Krupne su promene koje čovek izaziva u fizičkim uslovima svog prostornog okvira. Ovde u prvom redu dolaze posledice krčenja i uništavanja šumskog pokrivača na velikom prostranstvu, stvaranja vodenih akumulacija tekućih reka i si. (B u n u š e v a c, 1951; Stanković, 1962 i drugi). Po svojim srazmerama, promene u klimatskim uslovima usled uništavanja šumskog pokrivača svakako dolaze na prvo mcsto. Primeri su mnogobrojni u svim delovima sveta, čak i u oblasti doskora neprohodne tropske prašume. U oblasti Sredozemnog mora, šume su uništene do te mere da su mnogi krajevi dobili izgled pravih pustinja sa potpuno izmenjenim uslovima za život. U našoj zemlji klasičan je primer prostrana oblast našeg krša, gde je šuma, još u doba Rimljana i naročito u srednjem veku, uništena do te mere da je čitava oblast mestimično pretvorena u kamenitu pustinju. Šumadija je na primjer sve do početka XIX veka bila ćela pokrivena šumama; danas je od nekadašnjeg šumskog pokrivača ostalo jedva 22´%. 2.2. Isto su tako značajne promene što ih čovek izaziva u sastavu živog sveta koji ga opkoljava. On je pre svega aktivno ili neposredno uništio mnoge * Termin »noosfera« prvi put su upotrebili francuski naučnici početkom 30-tih godina tj. antropolog P. Tejar de Šarden (C. Cuenot, 1958) i filozof E. Lerua (E. Le Roy, 1927), a sredinom 30-tih godina prihvatio ga je i razradio Vernadski (1944, 1945 i drugi). |